Królewski Wieluń, przez wiele stuleci stołeczne miasto rozległej ziemi wieluńskiej, jedno z najstarszych polskich miast, mieć będzie swą monografię. Postulaty w sprawie opracowania i wydania drukiem dziejów miasta były zgłaszane już przed pół wiekiem światłych obywateli grodu wieluńskiego, wychowanków szkół średnich z okesu międzywojennego, ludzi uczuciowozwiazanych z Wieluniem.

 Napisania dziejów Wielunia podjął się profesjonalny zespół historyków z łódzkiego ośrodka naukowego (wspieranych przez wielunian), co z racji

historycznej i obecnej przynależności administracyjnej Wielunia wydaje się
naturalne. Kierownictwo prac nad monografią objęła Alicja Szymczak, któ-
ra została również redaktorem tegoż wydawnictwa. W efekcie powstały trzy
tomy obejmujące dzieje miasta do 1989 roku (autorem tomów 2. i 3., wydanych
w latach 2008—2009, jest Stanisław Tadeusz Olejnik)1. Przedmiotem niniej-
szej recenzji jest tylko tom 1., prezentujący dzieje miasta w okresie przedroz-
biorowym (do 1792 roku), który ukazał się drukiem jako ostatni. Choć na stro-
nie tytułowej znajduje się jedynie nazwisko Alicji Szymczak, czyli redaktora
tomu, to z zawartości dzieła dowiadujemy się, że jest to opracowanie zbiorowe.
Jednak nazwisk autorów brak na dodatkowych stronach tytułowych poprze-
dzających obie części książki i trzeba ich szukać na początku poszczególnych
rozdziałów (ewentualnie w spisie treści, który jednak jest niekompletny2
).
Tekst tomu pierwszego monografii opracowało 7 autorów: Bogusław Abramek
i Wojciech Dudak (rozdział I), Tadeusz Grabarczyk i Tadeusz Nowak (rozdzia-
ły: II—VI), Agata Młyńska (rozdział VII), Hanka Żerek-Kleszcz (rozdziały
VIII—XI) i Marek Adamczewski (rozdział XII). Nie jest to długa lista i ich
nazwiska powinny się znaleźć na stronie tytułowej. Warto tutaj nadmienić, że
H. Żerek-Kleszcz, autorka części drugiej, czyli dziejów miasta w latach 1580—
1792, sama napisała tekst obejmujący niemal połowę całej książki (234 strony).
Autorzy, opracowując średniowieczne i nowożytne dzieje miasta, tylko
w niektórych aspektach mogli oprzeć się na badaniach poprzedników. Chodzi
tu zwłaszcza o pracę Ryszarda Rosina dotyczącą rozwoju osadnictwa w ziemi
wieluńskiej do XVI wieku, a także zbiór studiów z dziejów miasta pod re-
dakcją tegoż historyka3. Powstały też książki poświęcone dziejom kościelnym
miasta oraz kilka artykułów dotyczących zabudowy miejskiej.

W książce wydzielono dwie części, stanowiące zarazem dwa okresy
w dziejach miasta — pierwsza obejmuje okres od pradziejów do 1580 roku,
a druga lata 1580—1792. Cezura graniczna jest określona — jak dowiaduje-
my się ze wstępu (s. 12) — przywilejem Stefana Batorego, który wyznacza
nowy etap w rozwoju miasta. Abstrahując od zasadności cezury, trzeba zauwa-
żyć, że informacja ta nie jest ścisła, gdyż dokument królewski — jak podaje
H. Żerek-Kleszcz — faktycznie został wydany 28 lutego 1581 roku. Wiadomo
jednak, że przywilej ten sankcjonował tryb wyboru urzędników zastosowany
w 1580 roku na mocy zgody starosty wieluńskiego (s. 370). Należy wskazać na
trafność podziałów chronologicznych przyjętych w opracowaniu. Po pierwsze,
bardzo słuszne jest ujęcie w jednym tomie najstarszych dziejów miasta, aż do
końca epoki staropolskiej. W polskich warunkach, przy słabym stanie zacho-
wania źródeł, zbadanie ewolucji różnych aspektów funkcjonowania miast jest
możliwe właśnie w dłuższym przedziale czasowym. Niejednokrotnie kweren-
dy w późnym materiale nowożytnym (z XVII, a nawet XVIII wieku) pozwa-
lają na rekonstrukcję zagadnień dotyczących jeszcze średniowiecza, jak np.
kwestia rozplanowania przestrzennego ośrodka czy jego zasięg terytorialny.
Po drugie, za trafne należy uznać również przyjęcie na 2. poł. XVI wieku
cezury wyznaczającej dwa okresy z przeszłości Wielunia. W wypadku pol-
skich miast wbrew pozorom nie ma sensu dokonywanie podziału na średnio-
wiecze i epokę nowożytną, zwłaszcza w rozumieniu periodyzacji tradycyjnej.
Data 1506 rok, przyjmowana najczęściej dla historii politycznej Polski jako
cezura zamykająca średniowiecze, w wypadku badań miejskich nie odgrywa
większej roli. Dlatego bardzo rozsądnie przedstawia się ujęcie najstarszych
dziejów miasta w jednej części aż do końca epoki jagiellońskiej, a ściślej do
1580 roku, zwłaszcza że stanowi on także wewnętrzną cezurę w ustroju Wie-
lunia. W sprawach gospodarczych, społecznych, a nawet ustrojowych zmiany
dokonywały się stopniowo, stąd zjawiska obserwowane w średniowieczu mają
swoją kontynuację w 1. poł. XVI wieku. Słusznym rozwiązaniem metodolo-
gicznym jest sytuacja, gdy autor opracowujący średniowieczne dzieje posze-
rzy swój horyzont źródłowy o kilka dziesięcioleci w przód. Pozwala to z jed-
nej strony zamknąć pewne zagadnienia i procesy, a z drugiej strony dopełnić
kwestie, których ogląd na podstawie materiału wcześniejszego byłby niepeł-
ny. Przesunięcie pierwszego okresu w dziejach Wielunia do ostatniej ćwierci
XVI wieku jest też w pełni zasadne ze względu na stan zachowania najważniej-
szych źródeł, tj. ksiąg miejskich (jak już wspomniano, zachowanych dopiero
od 1514 roku).

Z :

Wieluń. Monografia miasta. Red. Alicja Szymczak.
T. 1: Wieluń. Dzieje miasta do 1792 roku.
[Red. Alicja Szymczak].
Łódź—Wieluń, Urząd Miejski w Wieluniu,
Polskie Towarzystwo Historyczne.
Oddział w Łodzi, 2011, ss. 548