Królewski Wieluń, przez wiele stuleci stołeczne miasto rozległej ziemi wieluńskiej, jedno z najstarszych polskich miast, mieć będzie swą monografię. Postulaty w sprawie opracowania i wydania drukiem dziejów miasta były zgłaszane już przed pół wiekiem światłych obywateli grodu wieluńskiego, wychowanków szkół średnich z okesu międzywojennego, ludzi uczuciowozwiazanych z Wieluniem.

OLEJNIK TADEUSZ, WIELUŃ. DZIEJE MIASTA 1793-1945.
NAUKOWE WYDAWNICTWO PIOTRKOWSKIE, PIOTRKÓW
TRYBUNALSKI 2003, ss. 715 nlb. 12 (Urszula Czerniak

" Nakładem Naukowego Wydawnictwa Piotrkowskiego ukazała się w końcu

2003 roku monografia miasta Wielunia, obejmująca lata od drugiego rozbioru
Polski (1793) do wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej (1945). Autorem dzie-
ła jest profesor Akademii Świętokrzyskiej w Kielcach - Stanisław Tadeusz Olej-
nik - były dyrektor Muzeum Ziemi Wieluńskiej, a obecnie prezes Wieluńskiego
Towarzystwa Naukowego, historyk, regionalista, autor licznych prac naukowych
na temat historii Wielunia i ziemi wieluńskiej.
W zamyśle Autora omawiana monografia stanowi drugi tom pewnej całości.
W przyszłości jako tom pierwszy powinna być wydana monografia, poświęcona
dziejom miasta w okresie staropolskim, do 1793, a jako tom trzeci najnowsze dzie-
je Wielunia po wyzwoleniu 1945 r. aż do współczesności (w przygotowaniu).
Układ książki jest chronologiczno-problemowy i składa się z trzech zasadni-
czych części:
I - Lata zaborów
II - W Polsce odrodzonej 1918-1939
III - W cieniu swastyki 1939-1945
W części pierwszej przedstawiono dzieje miasta Wielunia pod zaborem pru-
skim, udział wielunian w Insurekcji Kościuszkowskiej, następnie dzieje miasta
pod zaborem rosyjskim. Autor scharakteryzował status miasta i jego władze,
omówił strukturę demograficzną, narodowościową i religijną, życie gospodar-
cze, zabudowę miejską, komunikację i łączność. Ciekawie opisał rozwój oświa-
ty i kultury w owym czasie, wskazując na początki istniejących do dziś szkół
średnich. W drugiej połowie XIX wieku pojawiły się w Wieluniu pierwsze czy-
telnie, biblioteki i księgarnie. Świadczyło to o aspiracjach kulturalnych i eduka-
cyjnych mieszkańców Wielunia...

W czasie rewolucji 1905 roku narastały w Wieluniu nastroje niepodległościo-
we. Podczas pierwszej wojny światowej miasto przeszło pod okupację niemiec-
ką. Władze niemieckie prowadziły rabunkową politykę, wywożąc towary, a przede
wszystkim żywność, której bardzo brakowało miejscowej ludności. Mimo tego,
na ile okupant pozwalał, rozwijało się w Wieluniu życie społeczne i kulturalne,
funkcjonowały szkoły, a nawet organizowano odczyty, koncerty i przedstawie-
nia teatru amatorskiego. Działalność ta miała budzić patriotyzm wśród miesz-
kańców miasta i okolic, podsycać nastroje niepodległościowe. Od 1914 r. działa-
li w mieście legioniści, a wiosną 1915 r. utworzono pierwszą sekcję POW. Nade-
szła wreszcie upragniona jutrzenka wolności i władzę przejęły oddziały POW.
W mieście zapanował entuzjazm, domy przystrojono flagami narodowymi. Już
11 listopada 1918 r. zwołano nadzwyczajne posiedzenie Rady Miejskiej i powo-
łano Komitet Bezpieczeństwa miasta Wielunia, a stanowisko burmistrza powie-
rzono K. Oraczewskiemu.
Rozpoczął się nowy okres rozwoju Wielunia w niepodległej Polsce. Temu za-
gadnieniu poświęcona jest druga część omawianej monografii. Mieszkańcy Wie-
lunia tworzyli w tym czasie zręby samorządności, pracowali dla siebie, pomna-
żając majątek miasta. Nie było łatwo, gdyż cały kraj był wyniszczony gospodar-
czo, jednak stopniowo zaczęły się rozwijać nowe gałęzie gospodarki, handel,
rzemiosło, łączność i komunikacja. Zadbano o rozwój przestrzenny miasta i urzą-
dzenia komunalne, zorganizowano łaźnię, szpital, otworzono nowe apteki bądź
składy apteczne. W tym czasie nastąpił swobodny rozwój szkół różnego stopnia,
rozkwitło życie kulturalne, powstały towarzystwa sportowe i turystyczne, banki
i towarzystwa kredytowe....

Obszerny podrozdział części II przedstawia życie społeczno-polityczne, pre-
zentuje liczne partie, które działały w mieście, a także stowarzyszenia i organi-
zacje polskie oraz żydowskie.
Część trzecia monografii opisuje najbardziej tragiczny rozdział w dziejach
miasta – okres II wojny światowej i lata okupacji. Autor po raz kolejny przypo-
mina, że na Wieluń - bezbronne miasto - spadły 1 września 1939 roku pierwsze
niemieckie bomby, niszcząc domy, szpital pw. Wszystkich Świętych i zabytkową farę z pocz.

wą farę z pocz. XIV w. Przytaczane są relacje bezpośrednich świadków wyda-
rzeń spośród ludności cywilnej, a także wspomnienia lotników niemieckich bom-
bardujących miasto. Autor publikacji stawia też ważne pytanie - dlaczego Wie-
luń jako bezbronne miasto był tak brutalnie zniszczony w pierwszej godzinie
wojny? Czytelnik ciekawy odpowiedzi znajduje ją na kartach książki.
Po raz kolejny do miasta wkroczyli Niemcy, tworząc aparat przemocy i terro-
ru. Celem okupacji niemieckiej było planowe, gospodarcze, kulturalne i biolo-
giczne zniszczenie Polaków. Wieluń znalazł się w tzw. Kraju Warty. Rozpoczęły
się masowe egzekucje i krwawy terror. Szczególnie okrutna była eksterminacja
warstw przywódczych, czyli inteligencji (księży, nauczycieli, urzędników itp.).
Autor podaje kilka list wielunian, którzy stracili życie w obozach koncentracyj-
nych w Dachau, Mauthausen-Gusen i Auschwitz. Inne podrozdziały tej części
traktują o różnych aspektach walki z polskością i Polakami, przedstawiają za-
gładę Żydów i opisują opór wieluńskiego społeczeństwa wobec okupanta. Opra-
cowanie kończy opis wyzwolenia Wielunia spod okupacji niemieckiej 18 stycz-
nia 1945 roku przez Armię Czerwoną.